Er zijn twee soorten regels: regels die je vooraf controleert en regels die je achteraf controleert. Een voorbeeld van de laatste zijn vrijwel alle verkeersregels. Je mag niet door rood rijden. Je moet je aan de maximumsnelheid houden. In de eerste categorie vallen bijvoorbeeld: je moet achttien jaar of ouder zijn om alcohol te kopen, je moet een instapkaart hebben om het vliegtuig in te komen.
Ook vooraf-regels moeten gecontroleerd worden, maar het grote voordeel is dat de controle dekkend is. Er zitten geen zwartrijders in het vliegtuig. Wel in de trein, en dat zal zo blijven totdat NS op alle stations toegangspoortjes heeft ingevoerd. Controle vooraf is effectiever, rechtvaardiger en meestal ook efficiënter. Daarom wil NS graag toegangspoortjes, wil de belastingdienst liefst “bij de bron” heffen en laten we de slijter de leeftijd van zijn klanten controleren – in plaats van de politie tassencontroles te laten houden in winkelcentra.
Digitalisering brengt onvermijdelijk met zich mee dat we controle achteraf vervangen door controle vooraf. Software is niets en kan niets zonder regels vooraf. Tegen een zelfrijdende auto kun je niet zeggen: “Dit is de maximum snelheid; zie maar wat je ermee doet.” Voor een zelfrijdende auto zijn alle verkeersregels vooraf-regels. Maar ook “normale” auto’s zitten tegenwoordig vol met software en sensoren. Dus hoe lang gaan we nog tolereren dat mensen te hard rijden of te weinig afstand houden, terwijl we dat eenvoudig onmogelijk kunnen maken? Een alcoholslot in elke nieuwe auto komt er al aan, in 2022.
Ook in het zakelijke domein is er van alles mogelijk. Nu moet u, als ondernemer, zelf bijhouden hoeveel BTW u van klanten ontvangt en hoeveel BTW u aan leveranciers betaalt, en moet u het verschil op tijd overmaken naar de belastingsdienst. Daarbij loopt u het risico dat u fouten maakt of een dag te laat bent, en de fiscus loopt het risico op faillissementen en fraude. Terwijl dit toch eenvoudig te automatiseren is: als u een betaling ontvangt, gaat direct het juiste percentage naar de belastingdienst, en als u een betaling doet vice versa.
Rationeel is er weinig in te brengen tegen vooraf-regels. De regels bestaan nu ook al, en het is alleen maar eerlijk als ze ook consequent gehandhaafd worden. Maar toch wringt er iets. Heel soms, als niemand er last van heeft, rijd ik wel eens te hard. Of fiets ik over de stoep. Misschien heb ik zelfs wel eens met mijn belastingaangifte gesjoemeld. Als ik dan een boete krijg accepteer ik die, maar ik vind het prettig om dat soort afwegingen te kunnen maken. Het geeft me een gevoel van autonomie, van macht over mijn eigen leven.
We lezen vaak dat het voor een rechtstaat heel belangrijk is dat regels worden gehandhaafd. Anders ontstaat een gevoel van willekeur en verdwijnt uiteindelijk het respect en het draagvlak. Wat je minder vaak hoort is dat het ook belangrijk is dat er een grijs gebied is. Dat een conducteur of een politieagent kan zeggen: “Okay, ik snap het. Het mag niet, nooit meer doen, maar ik zal je deze keer geen boete geven.” Ook dat draagt bij aan draagvlak.
“Computer says no” is uiteindelijk net zo onbevredigend als “regels zijn regels”.
Dit stuk verscheen eerder in NoordZ, de maandelijkse ondernemersbijlage bij het Dagblad van het Noorden en de Leeuwarder Courant.